دانشجویان به عنوان پژوهشگر، به منابع ارزشمند مرتبط با رشته‌های خود مانند پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها نیاز دارند و موسسات آموزشی و پژوهشی باید از دسترسی آزاد به منابع پژوهشی حمایت کنند تا اطلاعات به آسانی برای پژوهشگران، دانشمندان و دانشجویان در دسترس باشد. با وجود این برخی از مراکز آموزشی و پژوهشی از دسترس قرار دادن پایان‌نامه‌ها و رساله‌های خود خودداری کرده و دلایل متنوعی را برای این عدم دسترسی اعلام می‌کنند. پژوهشگران با انجام یک مطالعه عوامل موثر در دسترسی آزاد به پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها در موسسات آموزشی و پژوهشی ایران را بررسی کردند.
به گزارش ایسنا، دسترسی آزاد به متون علمی و پژوهشی؛ یعنی دسترس‌پذیری رایگان این متون از طریق اینترنت برای همگان و هر استفاده‌کننده‌ای برای خواندن، انتقال به رایانه شخصی، کپی‌برداری، توزیع، چاپ، جستجو و اتصال به منابع تمام‌متن این مقالات و استفاده از آن‌ها برای هر منظور قانونی مجاز است و این کار بدون هرگونه محدودیت مالی، قانونی و فنی به جز محدودیت دسترسی به خود اینترنت میسر است.
دسترسی آزاد منافع متعددی به همراه دارد. برای نمونه می‌تواند در جلوگیری و شناسایی کلاهبرداری‌های مربوط به اطلاعات پژوهشی و تشویق به تهیه داده‌ها و کدهای با کیفیت و در نتیجه کاهش خطاها کمک کند. دسترسی آزاد همچنین باعث دیده شدن، خوانده شدن و افزایش ارجاعات کارهای پژوهشی می‌شود و می‌تواند تقویت پیشرفت علمی و نوآوری را به دنبال داشته باشد. دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی، به دلیل در اختیار داشتن پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دانشجویان می‌توانند اطلاعات مورد نیاز پژوهشگران را فراهم کنند.
با وجود این‌که کارکرد اصلی دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی، تولید و انتشار و اشاعه دانش است و بسیاری از دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی پیشرفته جهان، امکان دسترسی آزاد به پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دانشگاه خود را فراهم کرده‌اند، اما شواهد نشان می دهد که در ایران امکان دسترسی آزاد به این منابع، با موانع و محدودیت‌های متعددی مواجه است و بیشتر دانشگاه‌ها به دلایل مختلف از ایجاد امکان دسترسی آزاد اجتناب می‌کنند.
بر همین اساس؛ محققان پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) با انجام یک مطالعه به بررسی عوامل موثر در دسترسی آزاد به تمام‌متن و یا تصویر پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها در موسسات آموزشی و پژوهشی ایران پرداختند.
در این مطالعه ۱۴ نفر از اعضای هیئت‌علمی دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی شهر تهران شرکت‌کردند و پژوهشگران با استفاده از پرسش‌نامه نظرات شرکت‌کنندگان در مورد تاثیر دسترسی آزاد به پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها را مورد بررسی قرار دادند.
یافته‌های به‌دست آمده از این مطالعه حاکی از این بود که ۴۸ عامل پیش‌برنده، ۹ عامل بازدارنده و ۱۲ عامل بازدارنده در دسترسی آزاد به پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها نقش دارد. موسسات آموزشی و پژوهشی می‌توانند با تاکید بر عوامل پیش‌برنده، دسترسی آزاد به پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها را توسعه بخشند و با رفع عوامل بازدارنده، امکان ارتقا و بهبود دسترسی آزاد به آن‌ها را فراهم کنند.
نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که عواملی نظیر قوانین و مقررات، تأثیر اجتماعی، فناوری اطلاعات، اعتبار نویسنده، مشاهده‌پذیری، آگاهی ادراکی، نگرش نسبت به دسترسی آزاد، خودباوری در انتشار دانش، کنترل‌پذیری، سازگاری ادراکی و فرهنگ، بر دسترسی آزاد به پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها تأثیر دارند.
بر اساس این نتایج؛ قوانین و مقررات دسترسی آزاد به پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها تاثیرگذار است و وضع قوانین و مقرارتی که از دسترسی آزاد به این منابع و همچینین حقوق نویسندگان اثر حمایت کند، الزامی است.
در دسترسی آزاد به پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها، نگرانی‌هایی در زمینه کپی‌برداری، نقض حقوقی مادی و معنوی اثر و سرقت علمی وجود دارد و نویسندگان این عوامل را از جمله موانع مهم در دسترسی آزاد به انتشارات علمی مطرح می‌کنند. برای غلبه بر این نگرانی‌ها، موسسات آموزشی و پژوهشی باید با آگاهی دانشجویان و پژوهشگران از قوانین و مقررات موجود در این زمینه که از طرف وزارت علوم وضع و ابلاغ شده (مانند آیین‌نامه و دستورالعمل حمایت از پدیدآورندگان پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها و قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی) این نگرانی‌ها را رفع کنند.
همچنین برای جلوگیری از تقلب از آثار، موسسات آموزشی و پژوهشی می‌توانند زمان دسترسی به پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها را محدود کرده و یا از خود دانشجویان هنگام ارائه پایان‌نامه یا رساله درباره محدودیت احتمالی برای زمان دسترسی سوال کنند. همچنین استفاده از نرم‌افزارهای کشف تقلب در آثار علمی، روش دیگری برای رفع نگرانی صاحبان اثر است.
بر اساس بررسی‌های این تحقیق؛ افراد مافوق نویسنده، همکاران نویسنده و افرادی که برای نویسنده مهم هستند، می‌توانند بر تمایل او بر دسترسی آزاد تاثیرگذار باشند.
بنابراین برای بهبود و توسعه دسترسی آزاد به پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها، روسای موسسات آموزشی و پژوهشی باید با اقداماتی مانند ترویج فرهنگ دسترسی آزاد به پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها را در موسسات انجام دهند. همچنین افزایش آگاهی و دانش دانشجویان در مورد مزایای دسترسی آزاد، آموزش استفاده از نرم‌افزارهای انتشار و ... می‌تواند از دیگر اقدامات باشد.
نتایج به‌دست آمده از این تحقیق نشان داد که دسترسی آزاد می‌تواند اعتبار نویسنده را افزایش دهد، احساس دانشمند بودن برای نویسنده ایجاد کند و پایان‌نامه یا رساله وی را مشهور کند. این افزایش اعتبار، عامل انگیزشی برای نویسندگان محسوب می‌شود و می‌تواند آن‌ها را به در دسترس قرار دادن پایان‌نامه‌ها و رساله‌هایشان تشویق کند.
بر اساس نتایج این مطالعه؛ دسترسی آزاد به رساله‌ها و پایان‌نامه‌ها می‌تواند تا حدی، مشاهده‌پذیری پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها را افزایش داده و دسترسی به آن‌ها را آسان‌تر کند و در نتیجه تعداد خوانندگان آن‌ها را افزایش می‌دهد.
پژوهشگران این مطالعه بر اساس نتایج به‌دست آمده، راهکارهای اجرایی را برای افزایش دسترسی آزاد به پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها پیشنهاد کردند:
- وضع قوانین و مقررات برای حمایت از دسترسی آزاد به پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها، کپی از آثار و پیشگیری از نقض حقوق مادی و معنوی آثار و سرقت علمی؛
- اجرای برنامه‌هایی برای ترویج فرهنگ دسترسی آزاد به اطلاعات علمی توسط موسسات، انجمن‌های علمی و نهادهای ترویج علم؛
- بهبود زیرساخت‌های فناوری موسسات آموزشی و پژوهشی و استفاده از آخرین دستاوردها در این زمینه؛
- افزاش امکانات لازم برای مشاهده پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها و انجام اقداماتی مانند تبدیل نسخه فیزیکی به نسخه الکترونیکی و بهبود زیرساخت‌های فنی دانشگاه و الزام دانشجویان به بارگذاری پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها در سایت دانشگاه؛
- افزایش آگاهی و دانش فنی دانشجویان و اعضای هیئت‌علمی در زمینه دسترسی آزاد برای افزایش ادراک مثبت آن‌ها در خصوص دسترسی آزاد.
در انجام این تحقیق فرهاد شیرانی، هانیه هدائی و لیلا نامداریان؛ پژوهشگران پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) با یکدیگر مشارکت داشتند.
یافته‌های این مطالعه به صورت مقاله علمی با عنوان «توسعه راهکارهایی برای دسترسی به تمام‌متن پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها در بافت موسسات آموزشی و پژوهشی ایران» در نشریه علمی پژوهش‌نامه پردازش و مدیریت اطلاعات زیر نظر پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) منتشر شده است.
نظرات کاربران